نقش انسانها در کنترل بیولوژیک
انسانها بهدو شیوهی مستقیم و غیر مستقیم میتوانند در کنترل بیولوژیک موثر واقع شوند.
نقش مستقیم:
۱) مدیران و برنامه ریزان
۲) محققان و پژوهشگران
۳) کشاورزان و گلخانه داران
۴) مصرف کنندگان
نقش غیر مستقیم:
۱) آفت
۲) شرایط محیطی
۳) عامل مناسب
۴) سازهی گلخانه
مدیران و برنامهریزان:
این افراد میتوانند نقش بهسزایی در موفقیت برنامههای مبارزاتی داشته باشند، متاسفانه در کشورما تولید محصول بهصورت هدفمند و براساس نیاز بازار نیست، بنابراین ممکن است تولید زیاد برخی از محصولات کشاورزی بر قیمت آن تاثیر منفی داشته باشد و از سوی دیگر در برخی از مواقع تولید نوع خاصی از محصول کشاورزی کاهش پیدا کند و بهدلیل افزایش قیمت مدیران و مسوولین کشاورزی مجبور به واردات آن محصول شوند، لازم به توضیح است در هر دو حالت بیان شده تولیدکنندگان این بخش دچار ضرر اقتصادی میشوند.همچنین علاوه بر زیان کوتاه مدت واردات برای تولیدکنندگان، احتمال بروز مشکلات ناشی از واردات آفات و بیماریهای جدید، تولید محصولات را در بلند مدت با مشکل مواجه میکند.ی
یکی از راهحلهای مناسب میتواند ایجاد اتحادیهی تولیدکنندگان و تنظیم برنامههای تولید محصولات بر اساس نیاز بازار مصرف باشد، بنابراین با تشکیل چنین اتحادیهای میتوان آگاهی لازم برای پیش برد برنامههایی همانند کنترل بیولوژیک و تولید محصولات سالم را از بخشهای تحقیقاتی با سرعت بیشتر به بهرهبرداران منتقل کرد، از سوی دیگر مشکلات و موضوعات مربوط به تولید کنندگان کشاورزی بهطور شفاف و مستقیم به مراجع تصمیم گیرنده و مراکز تحقیقاتی انتقال یافته و راهحلهای مناسب مورد بررسی و ارزیابی قرار خواهد گرفت.
همچنین وجود اتحادیههای کشاورزی میتواند گام موثری برای دستیابی به بازارهای جهانی و عرضه محصولات تولیدی در کشور باشد؛ بنابراین وظیفهی سیاست گزاران، برنامه ریزان و مدیران کشور است که درجهت تدوین و ارائهی برنامههای مناسب برای توسعهی پایدار تولیدات کشاورزی و بالا بردن کیفیت محصولات به منظور ارتقا سلامت جامعه و عرضه به بازار جهانی کوشا باشند.
یکی از موضوعات اساسی که درکیفیت محصولات کشاورزی مطرح میشود، عدم وجود باقی ماندهی سموم کشاورزی و سلامت آنهاست. بنابراین ارزشگذاری محصولات تولیدی بر اساس میزان باقیماندهی سموم میتواند تولیدکنندگان را به سوی تولید محصولات سالم تشویق کند.
تجربه ثابت کردهاست حمایت از تولیدکنندگان بدون ارزیابی محصولات تولیدی همواره باعث کاهش کیفیت میشود؛ بنابراین رویکرد حمایت از تولید عوامل کنترل بیولوژیک (بهتازگی واردسازی آنها) بدون ارزیابی سلامت محصولات تولیدی هیچگونه تضمینی درارتباط با تولید محصول سالم در پی نخواهد داشت. بهتر است بهجای فراهم کردن نهادهها (عوامل کنترل بیولوژیک) برای بهرهبرداران در ابتدا حمایتها و سیاستهایی در جهت برطرف کردن مشکلات موجود در مورد تولید محصول سالم تعبیه شود. اگرچه امروزه هزینههای نسبتاً زیادی در جهت تولید و عرضهی عوامل کنترل بیولوژیک وجود دارد، اما متاسفانه نظارتی بر سلامت محصولات نهایی تولید شده وجود ندارد. بنابراین تضمینی در برابر مناسب بودن، بهموقع استفاده کردن و موثر بودن عوامل کنترل بیولوژیک وجود ندارد؛ گفتنیست ارزش مادی و معنوی محصولاتی که روند صحیح و فنی تولید محصول سالم را پیمودهاند و در نهایت به بازار عرضه شدهاند نیز بهدرستی مشخص نیست.
کشاورزان و گلخانه داران:
در کشورما همانند بسیاری از مناطق دنیا تواناییها، تجارب و اطلاعات گلخانهداران بهمراتب از سایر کشاورزان بیشتر است، البته باید درنظر داشت که هزینه و ریسک نسبتاً بالای تغییرات در گلخانهها، تحولات این بخش را محدود میکند. اما لزوم بهرهگیری از دانش روز برای توسعهی این بخش از تولید، بهخصوص در شرایطی که نه تنها تولید بیشتر بلکه سلامت محصولات تولیدی مد نظر است، کاملاً ضروری و حیاتی است.
گفتنیست شاید از نظر میزان تولید محصولات گلخانهای تا حدودی به استاندارها نزدیک باشیم، اما از منظر سلامت محصولات تولیدی کاستیهای فراوانی در این باره وجود دارد. یکی از موانع تولید محصول سالم استفادهی هفتگی از سموم توسط برخی از گلخانهداران با هدف پیشگیری از خسارت آفات است، اما بیشتر این سموم از منظر آلودگی، در گروه پر خطر برای محیط زیست و مصرف کنندگان هستند. برای برطرف کردن این مشکل، شناخت ابتدایی از آفات، خسارت قابل تحمل گیاهان و عوامل و شرایط موثر در ایجاد خسارت، میتواند در مدیریت خسارت آفات و بهینه مصرف کردن سموم مفید باشد.
برای نمونه خسارت آفت مینوز در تراکمهای پائین برای گیاه گوجه فرنگی قابل تحمل است بنابراین نیازی به سم پاشی بی رویه و جدی برای این آفت نیست.
مصرف کنندگان:
مصرف کنندگان باید تولید محصولات سالم را حمایت کنند و در صورت ارائهی این محصولات با خرید و مصرف آنها نه تنها نسبت به سلامتی خود مشتاق باشند بلکه در پایداری و حفاظت محیط زیست سهیم شوند.
نقش غیرمستقیم انسانها در کنترل بیولوژیک
آفت:
شناخت جنبههای گوناگون آفت (شناسایی، زیست شناسی و دامنهی میزبانی) میتواند نقش مهم و اساسی در موفقیت کنترل بیولوژیک ایفا کند، برای نمونه فعالیت همزمان چندین گونه از شتهها، کنهها، سفید بالکها و مینوزها در شرایط و تراکم گوناگون درکنارهم در گلخانهها قابل مشاهدهاست؛ اما باید به این نکته توجه داشت که آگاهی از آنکه کدام گونه از آفات در چه فصلی فعال هستند؛ در انتخاب عوامل و روشهای مناسب کنترلی بسیار مهم و موثر است، برای نمونه تراکم تعداد گونهای از شتههای فعال در گلخانهها باید در انتخاب پارازیتوئید اختصاصی و موثر آنها درنظر گرفته شود. بنابراین هر چه اطلاعات بیشتر و کاملتری در خصوص آفات در دسترس باشد احتمال موفقیت در کنترل آنها بیشتر خواهد شد و همراه با شناسایی آفت باید بهکارگیری عوامل کنترل بیولوژیک، برنامهها و روشهای موجود و ارزیابی کارآیی آنها نیز مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان درنهایت بهترین راهکار را دراینباره ارائه و روشهای درپیش گفته شده را نیز بهبود داد.
عامل مناسب:
قدرت کنترل کنندگی و ترجیح میزبانی نقش مهمی را در موفقیت برنامههای کنترل بیولوژیک ایفا میکند، برای نمونه اکثر پارازیتوئیدها تنها قادر به نابودی یک میزبان در چرخهی زندگی خود هستند، این درحالیست که برای کامل شدن چرخهی زندگی یک شکارگر چندین میزبان (گاهی بیش از یک صد میزبان) مورد استفاده قرار میگیرد، بنابراین قدرت کنترل کنندگی متوسطی برای پارازیتوئیدها نسبت به شکارگرها میتوان درنظر گرفت؛ از این رو شاید شکارگرها در کنترل جمعیت طغیانی آفات موثرتر و موفقتر از پارازیتوئیدها باشند.
بر اساس شرایطی که بر اغلب مناطق کشور ما حاکم است، امکان کنترل آفات به کمک شکارگرها بیشتر از بهکارگیری پارازیتوئیدهاست.
شرایط آب و هوایی:
اگر اطلاعات کافی از آفت در اختیار باشد و عامل موثر نیز بهدرستی انتخاب شوند، شرایط محیطی در موفقیت برنامهی کنترل بیولوژیک موثر خواهد بود. کشور ما از لحاظ آب و هوایی در منطقهی گرم و خشک قرار گرفته است بنابراین اینکه کدام دسته از عوامل کنترل بیولوژیک برای ایران مفیدترند و در محیط بهتر استقرار یافته و بهطور موثر جمعیت آفت را کنترل کند باید براساس این شرایط درنظر گرفته شود. شرایط اقلیمی حاکم بر کشورما برای رشد و نمو سریع آفات فراهمتر از مناطق اروپای شمالی است، بنابراین عواملی که قدرت کنترل کنندگی بیشتری دارند مناسبترند.
عوامل بیمارگر ( عوامل کنترل بیولوژیک بیماریزا) به رطوبت بالا و دمای متوسط نیاز دارند، علاوه بر این نور شدید نیز فعالیت آنها را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. در مقابل رطوبت کم، دمای نسبتاً بالا و نور زیاد کمتر فعالیت پارازیتوئیدها و شکارگرها (عوامل کنترل بیولوژیک حشرات مفید) را تحت تاثیر قرار داده و در برخی موارد حتی شرایط بیان شده را بهتر تحمل میکنند. از این رو بهکارگیری بیمارگرها در برنامههای کنترل بیولوژیک در مناطقی مانند کشورهای شمال اروپا مناسبتر و کارآتر هستند و در مقابل پارازیتوئیدها و شکارگرها شرایط ایران را بهتر از بیمارگرها تحمل میکنند. اگرچه امروزه بیمارگرها را با فرمولاسیونهایی به بازار عرضه میکنند که امکان فعال ماندن آنها را در شرایط نامناسب گفته شده نیز فراهم آوردهاست.
سازه گلخانهها:
استفاده از ابزار و تکنولوژی مناسب در گلخانهها در موفقیت برنامه کنترل بیولوژیک بسیار مهم است؛ بنابراین تغییرات بسیاری با صرف هزینهی نسبتاً کم در ساختار سازهها امکان پذیر میباشد، که میتوان به نصب توری مناسب در محل دریچهها و یا نصب دو درب در مسیر ورودی به نحوی احتمال ورود آفات از محیط اطراف به دورن گلخانه محدود شود. برای نمونه در برخی از کشورها (مراکش) لزوما” پلاستیک به عنوان پوشش گلخانهها استفاده نمیشود بلکه از توریهایی با روزنههای بسیار کوچک که حتی از نفوذ آفات ریزی مانند تریپس جلوگیری میکنند، استفاده میشود. این نوع پوششها میتواند در مناطق جنوبی کشورما همانند جیرفت نیز قابل استفاده باشد و در سایر نقاط برای نصب در دریچههای تهویه قابل توصیه است. البته برای تهویه بیشتر و بهتر میتوان سطح بیشتری را برای دریچهها در فصول گرم سال در نظر گرفت.
تدوین: دکتر محمد جواد ارده
دکترای حشره شناسی عضو هیات علمی بخش تحقیقات بیولوژیک موسسه تحقیقات گیاهپزشکی کشور
منبع: خبرگزاری ایسنا