انواع بذر

در حال حاضر، بذرها به دو صورت بذرهای جمع‌آوری شده از محصول به دست آمده، و نیز، بذور گواهی شده در بازار وجود دارند. معمولاً بذور جمع‌آوری شده از محصول براساس آداب و رسوم گذشته و پس از اتمام برداشت محصول انجام می‌گیرد. برای در اختیار داشتن چنین بذوری معمولاً تعدادی از میوه‌های کاملاً رسیده (هندوانه، خیار، خربزه، کدو و غیره…) تفکیک شده و به صورت طبیعی خشک و بذور آنها تمیز و جمع‌آوری می‌شود. در مورد غلات نیز اکثراً چنین آدابی رعایت می‌شود. این دسته از بذرها به طور مستمر ویژگی‌های ژنتیکی بلندمدت خود را بروز داده و قابلیت بذرگیری مجدد را دارند. سه نکته ای که هنگام خرید بذر باید به آن ها توجه کنیم :

۱- قوه نامیه بذر :

قوه نامیه در واقع حفظ دوره توانایی جوانه‌زنی یک بذر است. برخی از بذور مانند غلات می‌‌توانند تا سال‌های طولانی این توانایی را حفظ نمایند اما برخی دیگر از بذور و از جمله دانه‌های روغنی چنین ویژگی ندارند و لذا باید قبل از اقدام به کشت، از قوه نامیه و یا چگونگی توانایی تولید یک بوته جدید توسط آن بذر اطمینان داشت.

۲- خلوص بذر :

بذر مورد استفاده باید عاری از مواد خارجی اضافی (خاک، کاه و کلش، شن و ماسه و …) بذور آسیب دیده و شکسته و نیز، آلوده به آفت و بیماری باشد. وجود هر یک از این عوامل می‌تواند موجب بروز آسیب به محصول نهایی و از بین بردن زحمات و هزینه‌های انجام شده گردد.

۳- درصد جوانه‌زنی :

یکی از نکاتی که اکثراً مورد بی‌توجهی کشاورزان و تحمیل خسارت به آنها می‌گردد، استفاده از بذور کهنه، معیوب و فاقد درصد جوانی زنی مطلوب است. باید توجه داشت چنانچه بذر یک محصول کمتر از ۹۲ درصد توانایی جوانه‌زنی داشته باشد بذر مطلوبی نیست و در واقع از همان ابتدا حدود ۱۰ درصد از تمامی هزینه‌ها را از بین می‌برد. برای اطمینان از این موضوع کافی است که به محض خرید بذر و قبل از هر گونه اقدام به کشت، یکصد عدد از آنها را در یک بشقاب بر روی یک بستر پارچه نمناک در محلی تاریک و یا با ایجاد پوشش در شرایط جوانه‌زنی قرار داد. پس از حدود یک هفته، تعداد بذرهای جوانه زده نشان از معلوم نمودن درصد جوانه زنی دارد. در مورد پیازها (نرگس، زعفران، سیر و غیره …) رعایت سالم بودن و سن پیاز اهمیت زیادی دارد. غده‌ها (سیب‌زمینی، کوکب و غیره) نیز تابع قاعده فوق می‌باشند.

انواع بذر

بذور هیبریدی یا دورگه

بذر هیبرید چیست ؟

رقم هیبرید در واقع اشاره به بذر F۱ دارد که از راه مستقیم از تلاقی دو والدی که از نظر ژنتیکی متفاوت هستند، تولید می گردد. در این ارقام، صفات کیفی و مفید هر دو والد با هم ترکیب شده و منتج به پدیده ای به نام نیروی هیبریدی (Hybrid vigor ) یا Heterosis (برتری هیبرید نسبت به والدین) می گردد.. اینها بذرهایی هستند که جهت تجلی برخی صفات مطلوب از پیوند دو گیاه کاملا متفاوت به وجود آمده اند. استفاده از بذر اصلاح شده و جدید این گیاهان بهترین روش ممکن است. این بذرها ممکن است گیاهانی تولید کنند که نسبت به بیماری های بیشتری مقاوم باشه، میوه های درشت تری تولید کنند و نحوه برداشت راحت تری داشته باشند. اشکال این نوع بذور این است که بسیاری از ژن های خاص را از دست داده و ممکن است برخی ویژگی های منحصر به فرد مانند طعم، بو و بافت در گیاهان و میوه های حاصل از دانه های هیبریدی موجود نباشد. ترکیب ژنتیکی این بذرها پس از یکبار تکثیر به شدت تغییر می کند. بذور جمع آوری شده از گیاهان هیبریدی برای کشت سال بعد مناسب نبوده و ممکن است همان گیاه اولیه را تولید نکنند.

همواره استفاده از بذر خوب یکی از دغدغه هایی بوده است، که کشاورزان در زمان شروع به کشت با آن دست و پنجه گرم می کرده اند. این که چه بذری را خریداری کنید، به عوامل زیر بستگی دارد:

• میزان سطح زیر کشت
• قیمت بذر
• آب و هوای منطقه
• مقاومت در برابر بیماری ها
• انبارمانی
• شکل و فرم میوه تولیدی

اغلب رقم های هیبرید دارای فرم و شکل یکنواختی در طول مدت برداشت بوده و از نظر وزن هم اندازه مناسبی را دارا هستند.

شاخصه ‌های یک بذر هیبرید :

یک بذر هیبرید توسط مؤسساتی خاص، در شرایط کاملاً کنترل شده از نظر گرده‌افشانی، از ادغام صفات دوگونه گیاهی هم خانواده تولید می‌شود. هدف از این کار، قراردادن دو صفت متفاوت بر روی یک گیاه است. به عنوان مثال، امکان دارد یک گیاه گوجه فرنگی نسبت به شرایط کم‌آبی مقاوم بوده و گوجه‌فرنگی دیگری دارای صفت پرمحصولی باشد. از ادغام این دو صفت می‌توان یک گوجه فرنگی پرمحصول که نسبت به کم‌آبی مقاوم است، در اختیار داشت. دستیابی به چنین گیاهی از طریق کنترل گرده‌افشانی در شرایطی ویژه و مراقبت‌های خاص امکان‌پذیر است.

هم اکنون اکثریت سبزیجات، گندم، جو، برنج ، ذرت و سایر گیاهان مهم و استراتژیک بدین طریق تکثیر می‌یابند. انواع گندم مقاوم به ورس و زنگ گندم، جو مقاوم به شوری و کم آبی، ذرت‌های زودرس و میان‌رس و بسیاری محصولات دیگر از جمله گیاهانی هستند که از بذور هیبرید به دست می‌آیند.

نکته بسیار مهم در مور بذور هیبرید آن است که نمی‌توان از بذر آنها برای کشت مجدد استفاده کرد و اصطلاحاً «یک بار مصرف» هستند. موضوع دیگر گران بودن چنین بذرهایی است که ناشی از هزینه‌های مصرف شده در روند تهیه آنها می‌باشد. همچنین محدودیت در انواع آنها، انتخاب بذر موردنظر را نیز با مشکل مواجه می‌نماید. به دلیل تولید محصول مناسب، در دهه ۱۹۹۰ تقریباً ۹۵ درصد از کشاورزان کشورهای توسعه‌یافته و ۴۰ درصد از کشاورزان ممالک جهان سوم از بذور هیبرید استفاده می‌کردند که این اعداد و ارقام همچنان جایگاهی بالایی در استفاده از این بذور داشته و در حال حاضر تقریباً اکثر کشاورزان ایرانی این گونه بذور را به کار می‌برند.

انتخاب و دورگ‌گیری :

سلکسیون (انتخاب) و دورگ‌گیری (هیبریداسیون)، از مهم­ترین روش­های اصلاح نباتات کلاسیک برای رسیدن به ارقام برتر است.

سلکسیون :

هر چند، انتخاب بوته­های برتر در هر نسل و مخلوط نمودن بذور آنها با هم به منظور کشت در سال بعد در طی نسل­های متوالی برای بهبود میانگین یک صفت خاص، از ساده­ترین روش های اصلاحی ست که کشاورزان نیز در اغلب بذرگیری‌ های خود به آن متوسل می­شوند، اما از دیدگاه علم اصلاح نباتات، این روش فقط در مورد گیاهان خودگشن و آن هم در مورد صفات کیفی که وراثت‌پذیری بالایی دارند، می تواند جوابگو باشد. چنین اقداماتی در گیاهانی با گرده افشانی باز، که غیر یکنواختی زیادی در آنها دیده می شود، جز ایجاد تفرق بیشتر در صفات، نتیجه ی اصلاحی ملموس دیگری برای کشاورزان در پی نخواهد داشت.

روشهای گرده افشانی :

در گیاهان گرده افشانی یا انتقال گرده از پرچم به کلاله به طرق مختلفی انجام می شودکه عبارتند از:

۱-خود گشنی Self Pollination :

حالتی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله همان گل یا گلهای دیگر از همان گیاه قرار گرفته و عمل لقاح انجام شود.

۲-دگر گشنی Cross Pollination :

زمانی است که دانه گرده از گل یک گیاه بر روی کلاله گل گیاه دیگری قرار گرفته و عمل لقاح صورت می گیرد.

۳-گرده افشانی باز Open Pollination :

حالتی است که گیاه هم ممکن است با استفاده از دانه گرده گلهای خودش و یا دانه گرده گلهای گیاهان دیگر گرده افشانی شود.در عین حال که گرده افشانی و لقاح به طور مترادف به کار می روند ، باید توجه داشت که ممکن است گرده افشانی لزوماً لقاح را به دنبال نداشته باشد زیرا چه بصورت خود گشنی و چه بصورت دگرگشنی ممکن است گرده بر روی کلاله قرار گیرد ولی عمل لقاح یعنی ترکیب دو گامت نرو ماده را دنبال نداشته باشد. در این صورت بهتر است از اصطلاحات خود تلقیحی (Self Fertilization) و دگر تلقیحی(Cross Fertilization)استفاده شود.

دورگ گیری :

از سوی دیگر، آنچه که در اصلاح اغلب نباتات، خصوصا گیاهان دگرگشن، بیشترین کاربرد را دارد، دورگ گیری است. به طوری که تاکنون، هیچ پدیده ای نتوانسته، تاثیراتی مانند واریته های هیبرید را در افزایش مواد غذایی در دنیا بگذارد. این روش در اصلاح و ایجاد بسیاری از ارقام پر محصول به کار رفته و از این رو اکثر این ارقام، با بذوری که اصطلاحا هیبرید نسل یک (اف یک) هستند، به فروش می رسد. واریته های هیبرید که اغلب از تلاقی دو لاین خالص به دست می آید، هر چند دارای عملکرد بسیار خوب و یکنواخت هستند. اما یک ویژگی بسیار حائز اهمیت دارند و آن، این است که دستیابی به خصوصیات آنها، تنها با یکبار کشت بذر امکان‌ پذیر است و همین مساله، امکان بذرگیری از آنها را برای تولید مجدد منتفی می سازد.

بذرهایی که از لحاظ ژنتیکی توسط انسان تغیری در آنها ایجاد نشده است :

این بذرها نسبت به بذرهای هیبریدی دارای طعم و بوی مشخص هستند. بذرهای تولید شده توسط این گیاهان همان گیاهی را تولید میکنند که از آن برداشت شده اند. اگرچه این نوع بذور برخی ویژگی های زراعی که بذرهای هیبریدی داراهستند را ندارد اما این ویژگی ها آنقدر هم مورد نیاز و مطلوب یک باغبان ساده نیستند.

بذور ارگانیک :

این بذور از گیاهان والدی تولید شده اند که در طول رشدشان هیچگونه آفت کشی استفاده نشده و به صورت ارگانیک پرورش یافته اند. این ها ممکن است به صورت هیبرید یا طبیعی باشند.